Shkencë

Shkenca

Shkenca (lat. “scientia” – njohuri, dituri, dije) është një sistem dijesh e njohurish për ligjet e zhvillimit të natyrës e të shoqërisë, i cili është formuar historikisht duke vëzhguar botën reale e jetën, dhe duke bërë përgjithësime teorike.
Shkenca është veprimtaria që zhvillohet në një fushë apo në një degë të caktuar të dijes, e vështruar si një lloj i veçantë pune.
Shkencë (e latine scientia, do të thotë “dije”) është, në kuptimin e saj më të gjerë, njohuri bazë sistematike-normativ apo praktikë që është e aftë të rezultojnë në një parashikim ose lloj të parashikueshme të rezultatit. Në këtë kuptim, shkenca mund t’i referohet një teknikë shumë të aftë ose praktikë.
Në kuptim më të kufizuar të saj bashkëkohore, shkenca i referohet një sistemi të përvetësuar njohuri të bazuara në metodën shkencore, dhe në trupin e organizuar e njohurive të fituara gjatë hulumtimeve të tilla. Ky artikull përqendrohet në përdorim më të kufizuar të fjalës. Shkencë e diskutuara në këtë artikull është quajtur ndonjëherë shkenca eksperimentale të dallojnë atë nga shkenca e aplikuar, e cila është aplikimi i kërkimit shkencor të nevojave të veçanta të njeriut, edhe pse të dy janë të ndërlidhur zakonisht.
Shkenca është një përpjekje e vazhdueshme për të zbuluar dhe për të rritur njohuritë e njeriut dhe të kuptuarit përmes hulumtimit të disiplinuar. Duke përdorur metoda të kontrolluar, shkencëtarët mbledhjen e provave që shihet me lehtësi e fenomeneve natyrore apo sociale, të dhënat rekord të matshme në lidhje me vërejtjet, dhe analizuar këtë informacion për të ndërtuar shpjegime teorike se si gjërat e punës. Metodat e hulumtimit shkencor përfshijnë prodhimin e hipotezave për mënyrën se si fenomene të punës, dhe eksperimentimit që testet këto hipoteza nën kushte të kontrolluara. Shkencëtarët po pritet gjithashtu që të publikojnë informata e tyre kështu që shkencëtarë të tjerë mund të bëni eksperimente të ngjashme me dy kontrolloni konkluzionet e tyre. Rezultatet e këtij procesi të mundur të kuptuarit më të mirë të ngjarjeve të kaluara, dhe aftësi më të mirë të parashikojnë ngjarjet e ardhshme të njëjtit lloj si ato që janë testuar.
Aftësia e popullsisë së përgjithshme për të kuptuar konceptet themelore në lidhje me shkencë njihet si shkrim e këndim shkencore.

Teoria shkencore

Në shkence, një teori shkencore (njihet dhe me emrin teori empirike) përbën një koleksion konceptesh, duke përfshirë dhe abstraktimin e dukurive të vëzhgueshme duke i shprehur ato me parametra të matshëm, së bashku me rregullat (që quhen ligje shkencore) të cilët shprehin marëdhëniet midis vëzhgimeve të këtyre koncepteve. Një teori shkencore ndërtohet për të qenë mbështetëse për të dhenat empirike që ekzistojnë për vëzhgimet përkatëse. Ajo paraqitet si parimi apo tëresia e parimeve që shpjegojnë një klasë të caktuar dukurish.

Një teori shkencore është një lloj teorie deduktive, në faktin që përmbajtja e saj (p.sh. të dhënat empirike) mund të shprehen me anën e një sistemi formal logjik, rregullat elementare të të cilit pranohen si aksioma (p.sh. ligjet shkencore). Në një teori deduktive, cdo fjali e cila është rrjedhojë logjike një apo me tepër aksiomave përbërëse, është gjithashtu një fjali e kësaj teorie.

Në shkencat njerëzore, gjehen teori fusha e të cilave permban ne plan të parë ide, perkrah të dhënave empirike. Teori të tilla Janë pjesë eteorive filozofike, në kontrast me teoritë shkencorë. Një teori filozofike nuk është e domosdoshme të jetë e provueshme shkencërisht nëpërmjet eksperimentit.

Si ta kuptojmë termin Teori Shkencore

Në jetën e përditshme, kur flasim për një teori, nënkuptojmë një ide apo një mendim. Në shumicën e rasteve nuk flitet për të dhena të mbledhura dhe të renditura per ta mbështetur, aq me pak per prova rigoroze per ta provuar, apo per eksperimente. Në shkence, fjala teori perfshin një teresi shpjegimesh per një dukuri apo shumë dukuri të cilat janë të testueshme, të falsifikueshme dhe që përmbajnë një sasi të konsiderueshme me evidenca.

“Teoritë e sukseshme nderthurin dhe lidhin informacione të mbledhura nga ekperienca të meparshme që në dukje kane qene të izoluara.” Keto janë fjalet e Adolf Gruenbaum, profesor filozofie në Universitetin e Pitsburgut. Psh: gjetjet fosile, evidenca nga ADNA si dhe nga biogjeografia janë të lidhura me njera tjetrën nga teoria e evolucionit.

Pema e Njutonit që frymezoi shkencëtarin për teorinë e tij të gravitetit

Teoria ndryshon nga hipoteza në shtrirjen dhe hapësiren e saj të studimit. Une mund të kem një hipotezë që nëse hedh një monedhë nga një ndërtesë e lartë, ajo do të bjere në tokë. Por ndërkohë, teoria e gravitetit është shumë me tepër sesa studimi i objekteve që lëshohen dhe bien. Teoria e gravitetit shpjegon edhe lëvizjen e planeteve apo trajektoren e sateliteve. një hipotezë mund të konsiderohet si një teori në miniaturë, është e testueshme dhe e falsifikueshme po ashtu si teoria, por në një shkallë me të vogël.

Hipotezat dhe teoritë janë pjesë të metodës shkencore të studimit – procesi i ngritjes se pyetjeve dhe pergjigjes se tyre me anë të eksperimentit. Kjo metodë ekziston per të qene të sigurtë që shkenca te jetë sa me e sakte të jetë e mundur në shpjegimet e saj per botën dhe që argumentet e saj të bazohen në evidenca që mund te vëzhgohen. një nga perberesit kryesore të teorise është që eksperimentet duhet të jenë të përsëritshëm. Në këetë mënyrë, shkencëtare të tjere apo cdokush që do të doje, të jetë në gjendje të konfirmojë apo të hedhë poshtë përfundimet e reklamuara; të dhenat që merren duhet të jenë rezultat i vëzhgimeve dhe eksperimenteve; eksperimentet duhet të jene të dokumentuar dhe të hapur ndaj cdokujt.

Teoritë formohen pasi të jenë vërtetuar me metodiken shkencore shumë hipoteza. Hipotezat provohen, mblidhen të dhena dhe rezultatet dokumentohen, shperndahen, dhe mbi kete baze ri-provohen. Me pas formohet teoria që shpjegon të dhenat e mbledhura si dhe që parashikon rezultatet e eksperimenteve të ardhshme. Zakonisht, studiues të fushave të ndryshme perdorin metoda të ndryshme – ato që cilesohen si me të pershtatshmet per studimet perkatese.

Nje element i teorive që perhere ka shkaktuar polemika si tek shkencëtaret ashtu edhe tek jo-shkencëtaret, është elementi që teoria nuk është dicka e provuar dhe është dicka që mund të rishikohet. Eksperimentet që kryen per një teori të caktuar, ose mund ta konfirmojne ose mund ta hedhin poshtë (falsifikojne). Në ketë menyre u rishikuan ligjet e gravitetit të Njutonit, pas 200 vjetësh, atehere kur Albert Ainshtajn gjeti gabime në të dhe ndertoi teorinë e relativitetit.

Në përgjithesi, një ligj pranohet të jetë i tillë pa përjashtime, sic është rasti i ligjit të dytë të termodinamikës, që thotë se sisteme të izoluara që nuk janë në ekuilibër energjitik, kalojnë nga një gjendje e rregullt në një gjendje më pak të rregullt (ose e thene ndryshe, ulet sasia e energjisë që mund të kryeje punë). Shumë pak teori mund të shnderrohen në ligje. Majkell Uaisberg, bashkëprofesor fioloofie në Universitetin e Pensilvanisë, ka thënë që në të ardhmen do të kemi edhe me pak teori që do të shnderrohen në ligje, pikerisht prej faktit që teoritë dhe ligjet janë subjekt shumë i shpështë rishikimi.

Gjithashtu, në qarqet shkencore, nuk shihen me sy të mirë ata që pretendojnë se teoritë janë të pavlefshme sepse janë vetëm teori, sic ndodh shumë shpesh në rastin e teorisë së evolucionit.

“Të thuash per dicka në shkencë që është një teori, është një nder”. Me këto fjale Uaisberg shpreh vlerën dhe respektin e fituar nga një teori pas testeve të shumta që i është dashur të kalojë per të arritur deri atje sa të quhet një teori shkencore.

Karakteristikat dhe kriteret

Karakteristika kryesore e një teorie është që ben parashikime të cilat duhet të jene të falsifikueshme ose të provueshme. një teori-kandidat që nuk ben parashikime të cilat mund të vëzhgohen, është një teori e kote. Gjithashtu, edhe parashikimet që janë të pasakte apo të paplote per t’u testuar, janë parashikime të pavlera. Në të dy keto raste, fjala “teori” është jashte kontekstit.

Qe një teresi njohurish të mund të quhet teori, duhet të kete një baze minimale empirike. Keto mund të permblidhen:

• është konsistente me teorine paraardhese deri në piken që teoria paraardhese ka qene e verifikuar eksperimentalisht, ndonëse do të tregoje që teoria paraardhese ka qene e gabuar apo e paplote duke rritur saktesine dhe duke demonstruar në detaj pse-të.

• Duhet të mbështetet nga drejtime të ndryshme evidencash dhe jo vetem në një drejtim të caktuar, duke siguruar sa me shumë që kemi të bejme me një pergjithesim sa me të drejtë, per të mos thene komplet të saktë.